Konceptualno obrazloženje rešenja

Arhitektonski koncept memorijalnog centra proizlazi iz arhetipskog graditeljskog oblika gumna kao tradicionalnog mesta okupljanja koje je odredila konfiguracija crnogorskog pejzaža. Ideja da se objekat prevede u jednostavni krug i trag, otvoreni plato ili terasu u predelu, ističe simboličku vrednost prepoznatljive forme koja označava sabornost i jedinstvo naroda kako u svakodnevnim događajima, tako i u prelomnim tačkama Istorije. Gumno je tradicionalno mesto zajedničkog života i susreta, vršidbe, veselja, rada, igre, tuge. Istovremeno to je bilo mesto sudbonosnih odluka, poput onih koje su se odigrale na Badnje veče 1916. odredivši tok slavne Mojkovačke bitke. Kao obeležje stradanja i sećanja odabran je istorijski i prostorni simbol zajedništva, a istovremeno to je simbol jedinstva oblika i predela, održivosti i jednostavnosti iskustva iskrenog narodnog graditeljstva. Gumno označava autentičnost obeležja duha mesta okupljanja i sećanja, a u isti mah predstavlja povratak strogoj jednostavnosti tragova u prostoru koji ne narušavaju lepotu prirodnog okruženja.

Krug je najpre proširena tačka. Njegova su simbolička svojstva odsutnost razlikovanja ili podele. Krug simbolizuje vreme, vezu prošlosti i budućnosti, kao i duhovno nebo u njegovim vezama sa zemljom. Koncentrični krugovi zasada u parteru prate ideju širenja i razvijanja centra u prostoru, definišući konturu polja koje obeležava poligon bitke i svojom geometrijom okuplja prostor posvećen herojskim žrtavama podnešenim za druge. Osnovna ideja prostorne kompozicije je da građevina ne konkuriše Spomeniku, već da se dispozicijom eksponiranom prema dubini prostora, ka južnoj padini, svede na kružni plato-terasu i pristupnu liniju usečenu u teren. Ovim je očuvan istorijski kontinuitet ambijenta gde Spomenik koji već postoji u memoriji posetilaca ostaje dominantna vertikala, dok se parternom kompozicijom u koju je usađen objekat-gumno postavljaju granice njegove duhovne teritorije i naglašava širenje energije mesta. Oko Spomenika predviđeno je kružno spomen-polje božura istog prečnika, uspostavljajući jedinstvenu parternu celinu sa platoom (kao što su u davna vremena krugovi oko hramova i gradova predstavljali zaštitne prstenove koji sprečavaju neprijateljske prodore).

Arhitektonsko oblikovanje objekta i uređenje terena

Glavni pristup objektu Memorijalnog centra, kadrirajući Spomenik u osi ulazne vizure, brazdom usečenom u tlu predstavlja rov kao simbol bitke (spomen na bataljone i brigade koji su pod komandom serdar Janka Vukotića uspešnom ofanzivom na Božić 1916. zauzeli Bojnu njivu i odbranili „Mojkovačka vrata“). Objekat Memorijalnog centra je betonski monolit čiji su spoljašnji elementi iskrojeni u predelu u kojem svetlost iz „procepa“ oko platoa noću formira prsten ili oreol kao simbol duhovnog građenja, trajanja i kristalizovanog sećanja. Dugačka blaga rampa koja vodi do kružnog prostora usečenog u teren inspirisana je Atrejevom riznicom, asocirajući na njenu skrivenu, veličanstvenu kompoziciju, kao i na kult heroja koji je sa njom povezan. U podzidima rampe, oblikovanim oplatom sa šarom na betonu, utisnuta su svetla koja predstavljaju imena ratnika, isijavajući iz zidova kao duhovne emanacije, rojevi svitaca ili sazvežđa na mračnom nebu. Sa glavnog ulaza, uz rampu, pogled vodi direktno do Spomenika, a sa druge strane, preko galerije i terase, otvaraju se vizure niz dolinu, na planinski pejzaž. Ulazna pozicija u objekat u ravni je sa nižom kotom terena, uokvirujući vazdušni prostor kružne galerije na najnižem nivou. U produžetku pravca rampe predviđen je stakleni lift kojim se, pored amfiteatra i stepeništa, direktno spušta u izložbeni prostor.

Sa gornje kote terena, od pristupne saobraćajnice i Spomenika, Memorijalni centar saglediv je kao kružni plato (gumno) i rampa (rov). Na koti glavnog ulaza u objekat predviđena je galerija koja, „lebdeći“ nad izložbenim prostorom pored biblioteke vodi do bifea. Sa druge strane lifta, kao i iz bifea, izlazi se na lučnu natkrivenu terasu koja se nadovezuje na nižu kotu otvorenog terena formirajući pun krug oko izložbenog prostora. Segment „prstena“ između glavnog ulaza i biblioteke oblikovan je kao amfiteatar sa pripadajućim stepeništem koji nivo galerije povezuje sa mestom za izložbe. Oko zenitalno osvetljenog izložbenog prostora smešten je hol sa suvenirnicom i prstenasti koridor sa kancelarijama orijentisanim ka vazdušnom procepu sa druge strane. Koridor vodi do depoa i tehničkih prostorija ukopanih u teren ispod natkrivene terase objekta, dok se sa druge strane, na silaznoj poziciji lifta nalaze garderobe, mesto za portira i toaleti za posetioce. Između svih funkcionalnih zona objekta ostvarena je kružna veza. Pripadajući teren Memorijalnog centra uređen je zemljanim škarpama preko kojih je naglašena parterna veza sa Spomenikom, formirajući celinu. Pejzažno uređenje prati ideju objekta da se postavi kao plato naspram vertikale postojećeg Spomenika kako bi se zaokružio prostor oko mesta sećanja upisanog u memoriju posetilaca. Ova ravnoteža istaknuta je kružnim spomen poljem božura oko Spomenika, u simetriji sa krugom platoa objekta. Oko platoa, u lukovima koji se šire, projektovani su, kao tragovi na terenu, zasadi ruzmarina i lavande.

Primena načela energetske efikasnosti i ekoloških aspekata

Arhitektonsko rešenje Memorijalnog centra integriše principe energetske efikasnosti i ekološke aspekte sa njegovom simboličkom i istorijskom suštinom. Primena obnovljivih izvora energije, održiva javna rasveta, ozelenjavanje i efikasan tretman otpadnih voda centralni su za dizajn, naglašavajući održivost i poštovanje prirodne sredine. Uključivanje efikasnih sistema za prečišćavanje otpadnih voda osigurava da memorijalni centar radi sa minimalnim uticajem na životnu sredinu, poštujući prirodni pejzaž. Integracija energetske efikasnosti i ekoloških promišljanja sa kulturnim i istorijskim narativom spomenika ističe holistički pristup održivoj arhitekturi.

Osnovno stanovište u promišljanju o konceptu i organizaciji prostora na predmetnoj lokaciji proisteklo je iz težnje da se kompleks celovito tretira i da se u vizuelnom smislu istakne njegova muzejska namena i centralni položaj u gradu. Opredeljenje da se novi kulturni centar Podgorice istakne u vizuelnom identitetu grada, uticalo je na stav da se opredelimo za monumentalni tretman objekata na lokaciji, ali koji ne bi ni na koji način narušili karakter toka reče Morače i postojanost Mosta Milenijum. Sa druge strane, smatrali smo za imperativ da se urbanističkom i arhitektonskom artikulacijom omogući neposrednije spuštanje grada na reku. Stoga bi se naš koncept o predmetnom prostoru mogao najbliže opisati rečima „reprezentativna suzdržanost” i „korzo do reke”.

Kompleks je prema raspisu konkursa podeljen na pet jasno diferenciranih prostornih i funkcionalnih celina: a) Muzej savremene umetnosti, b) Prirodnjački muzej sa botaničkom baštom, c) park umetnosti i kulture, d) kuću arhitekture i e) podzemnu javnu garažu. Svaki od navedenih delova kompleksa se može fazno posmatrati kao autonomna celina i kao deo veće celine, te je u tom smislu moguća i njihova fazna izgradnja.

Muzej savremene umetnosti je pozicioniran uz Most Milenijum, na izvesnoj distanci. Uz MSU je pozicija Prirodnjačkog muzeja u čijem zadnjem delu, prema ulici Vaka Đurovića je smeštena Botanička bašta. Glavni pešački pristup muzejskom kompleksu je iz ulice Vaka Đurovića preko široke pešačke promenade (auditorijuma) čiji je pravac produžen od kružnog toka pored gradskog stadiona prema reci Morači. U zoni ispod pešačke promenade je smeštena podzemna garaža za potrebe muzejskog kompleksa kojoj se pristupa iz ulice Vaka Đurovića, na karakterističnoj krivini. Između predmetne lokacije (zona obuhvata konkursa) i dela koji se anketno rešava (kontaktna zona), pozicionirana je javna podzemna garaža koja deli kolski pristup sa muzejskom garažom. Za apsolutnu kotu čitavog kompleksa je uzeta kota terena na mestu pristupnog platoa, na početku pešačke promenade uz ulicu Vaka Đurovića (46 m.n.v).

Zona Ušća sa područjem „Parka prijateljstva” predstavlja jedan od najreprezentativnijih i funkcionalno najznačajnijih delova Novog Beograda. Imajući u vidu da je ovaj deo grada nastao po principima modernog urbanizma XX veka, započeti koncept prostornog uređenja je smatran za imperativ u daljem unapređenju kvaliteta ovog javnog prostora. Blizina i značaj zaštićenih prirodnih i arhitektonskih vrednosti uticale su na koncepciju nenametljivog, a ipak monumentalnog stvaralaštva u rešenju. Specifičnost lokacije koja je veoma izdužena i stanjena na sredini kod Palate Srbija, podstakla je na razmišljanje o intenzivnijem povezivanju dva naspramna područja - Zone 1 (kod Brankovog mosta) i Zona 2 (kod Hotela Jugoslavija).

Kako je predmetno područje najvećim delom parkovska površina, sa jedne strane neposredno oslonjena na ortogonalnu matricu Centralne zone Novog Beograda, a sa druge strane na blago zatalasanu liniju desne obale Dunava, smatrali smo da te dve matrice - pravolinijsku i zatalasanu, treba pomiriti i formirati prostornu sliku koja će posedovati karakteristike i jedne i druge celine. Kroz čitavo područje je postavljena monumentalna osa koja povezuje Zonu 1 sa Zonom 2 i prolazi kroz Park prijateljstva na mestu postojećeg širokog šetališta. Nova „Glavna aleja” je paralelna sa Bulevarom Nikole Tesle i ortogonalnom matricom Centralne zone Novog Beograda i osmišljena je kao ishodište svih pravaca u parteru. U središnjem delu, preko puta Palate Srbija, Glavna aleja se prepliće sa linijom obale, formirajući pešački izlazak i mogućnost silaska na reku. Pozicije svih planiranih objekata (Prirodnjački muzej, Muzej savremene umetnosti, Akvarijum) se neposredno nadovezuju na Glavnu aleju, čineći tako promišljeni sistem prostornih doživljaja koji se kontinualno nadovezuju.

Prirodnjački muzej je predviđen u najužoj zoni predmetnog područja, preko puta Palate Srbija i neposredno je naslonjen na Glavnu aleju sa njene jugo-zapadne strane. Opredeljenje za ovu poziciju muzeja proisteklo je iz težnje da se zgrada vizuelno integriše sa najprirodnijim delom Velikog ratnog ostrva, a sa druge strane da se minimalno utiče na postojeće zelenilo koje je u ovoj zoni veoma proređeno. Muzej umetnosti 21. veka je predviđen u kontaktnoj zoni između Muzeja savremene umetnosti i Glavne aleje, sa njene severoistočne strane. Zgrada novog muzeja je osmišljena kao izdužena pravougaona struktura, ukopana u tlo, sa glavnim pristupom iz pozicije aleje i neposrednom podzemnom vezom sa Muzejom savremene umetnosti. Osvetljavanje novog muzeja je planirano preko „vodenog ogledala” - zastakljene krovne lanterne, preko koje je prevučen tanak sloj vode u kojoj se ogleda zgrada Muzeja savremene umetnosti iz pozicije glavnog pristupa. Pozicija akvarijuma se nadovezuje na zgradu Prirodnjačkog muzeja, sa njegove severo-zapadne strane, sa kojim čini celovitu panoramu posmatrano sa obale Dunava.

Predloženim rešenjem je razmotrena remodelacija kompletnog budvanskog priobalja i pružena je mogućnost za stvaranje novog identiteta grada Budve. Predmetno područje je tretirano kao savremeni produžetak i reinterpretacija Starog grada Budve u prostornom, ambijentalnom i funkcionalnom smislu. Budva je u poslednjih nekoliko decenija doživela nagli razvoj koji je nažalost rezultirao, može se reći urbanističkim haosom, izgubila je identitet primorskog grada. Jedini kvalitetni urbani, prostorni i arhitektonski resurs je Stari grad. U projekciji rekonstrukcije takvog stanja smatramo da treba maksimalno istaći poziciju istorijskog središta kao repera, revitalizovati prostor buduće marine i dalje priobalja do rta Zavale. U ovom radu, autori su pokušali da upravo kroz ta tri repera (Stari grad, marina, šetalište sa plažom) pokušaju da Budvi vrate identitet. Smatramo da na ovom potezu zahtevane rekonstrukcije glavni novi artefakt treba da bude zeleni korpus visokog drveća (autohtone vrste primorskog bora, libanskog kedra, platana, u kombinaciji sa mimozom, oleandrom, magnolijom, mimozom, maslinom, itd.), radi stvaranja nove ‘‘arhitekture’’ koja bi ambijentalno i u vizurama sa mora prema kopnu, zaklonila urbanistički i arhitektonski nered i konture gabarita objekata u zaleđu. Smatramo, da stvaranjem jednog takvog ‘‘jakog’’ pešačkog i zelenog koridora, koji se prožima i preklapa sa plažom, može da se ostvari autentični primorski ambijent. Prožimanjem šetališta i plaže sa širenjem plaže u međuprostor, sve do zelenih zasada, može se rešiti neuralgična i slaba tačka obale – deficit prostora za plažu i pripadajuće joj funkcije.

Urbanistička kompozicija kompleksa arheološkog parka proizlazi iz ideje o vizuelnom jedinstvu predela, upućujući na identitet geografskog mesta prvog urbanog naselja u evropskoj praistoriji. Ispoljavanje vinčanskog pejzaža tehnički se ostvaruje linijskim kretanjem iznad terena koje obuhvata razuđene prostorno-programske i teritorijalne elemente (ambijentalne celine 1,2,3,4,5) kompleksa sa novom pejzažnom perspektivom. Identitet celine postignut je otvaranjem vidnog polja, a ključna veza između strukture i prostora preneta je u ravan njenog odnosa sa okruženjem. Podizanjem staza, funkcionalni zahtevi konstrukcije na arheološkom lokalitetu (kao što su multiplikacija, ekstenzija, mobilnost i rasklopivost) transponuju se u opšti uslov arhitekture na čitavoj lokaciji, čije se (objektivno neograničene) formalne mogućnosti svode na projektovanje jediničnog sklopa (ili sklopova). Celokupna arhitektonsko-urbanistička intervencija zamišljena je kao trajektorija nad onim što je nepromenljivo, egzaktno i elementarno – poljem ili tlom (zemljištem) koje je preduslov i konačno ishodište, urbana posledica „neolitske revolucije“. Geometriju kompleksa čine razvijene linije kretanja - jedan mogući, ali ne i jedini niti konačni meandar u geo-morfološkoj perspektivi vinčanskog okruženja. Ona je određena pozicijama koje upravljaju vizuelnim putovanjem kroz metaistorijski pejzaž na geografskoj pozadini.

Koncept proširenja postojećih sadržaja Muzeja savremene umetnosti u Beogradu zasnovan je na mimikričnom stavu I poštovanju arhitekture zaštićenog objekta. Novi objekat je gotovo u potpunosti ukopan I prekriven zatravljenom škarpom. Gornja kota krova (partera) novog objekta je poravnata sa kotom prizemlja muzeja (±0.00), čime je prividno zaklonjena traka prozorskih otvora preko kojih se osvetljava suteren muzeja. Kota poda novog objekta je izjednačena sa kotom suterena muzeja (-4.80). Iz bezbednosnih razloga je oko muzeja porojektovana denivelisana traka (po principu kanala), preko koje suterenske prostorije muzeja dobijaju prirodno osvetljenje sa bočne strane. Ovakvim stavom muzej dobija adekvatan pijedestal, čime se ističe njegova skulpturalna volumetrija.

Glavni pristup novom objektu je preko denivelisane („prosečene”) pešačke komunikacije sa blagim rampama, koja je povezuje uličnu stranu, orijentisanu prema Ušću, sa Parkom prijateljstva u zaleđu muzeja. Ulaz u podzemni deo je naglašen proširenjem u vidu zelenog amfiteatra preko koga podzemni sadržaji dobijaju deo prirodnog osvetljenja. Iznad pešačke komunikacije je predviđena zastakljena nadstrešnica koja akcentira poziciju službenog ulaza u muzej i pruža neophodno prirodno osvetljenje ostalim sadržajima.

U definiciji koncepta autori polaze od pitanja kako arhitektonski oblik prostorno materijalizuje zajedničke reči sa muzikom? Fokus projekta nalazi se u fenomenologiji prostorne konfiguracije, ali i u artikulaciji materijala takvoj da raspoloženje koje stvara arhitektura liči na dejstvo muzike. Koncept se ne odnosi isključivo na oblikovni i dizajnerski aspekt predmeta, već i na njegovo urbanističko značenje, na jedinstvenu prostorno-vremensku situaciju u kojoj budući objekat kao najdirektniji reprezent gradske kulture i samog lokaliteta pored evokativne preuzima i pedagošku funkciju. Istraživanje koncepta uključuje odnos arhitektonske forme prema slojevitosti gradskog prostora koja je endemski promenljiva, gde ni jedan sloj nije nezavistan od prethodnog. Imajući u vidu kohezivnu funkciju zgrade kao i potrebu za projektovanjem sadržaja koji se po svom dejstvu udaljavaju od reprezentativnosti znaka i približavaju ambijentalnim osobinama muzike, autorski pristup zasniva se na hromatskim, pre nego na plastičnim relacijama arhitekture, gde se boja uzima kao posrednik između volumetrijske strukture masa i atmosfere određenih kompozicija. Ideja je da se lebdeći kubus građevine dematerijalizuje preokretanjem oblikovnih vrednosti strukture u hromatske efekte površina, pomeranjem fokusa sa punog tela na prazninu i sa konstrukcije na projekciju, gde otvoreni plato postaje scena uspostavljajući transverzalni prostor sa svešću o virtuelnosti događaja.

Koncept proširenja postojećeg depoa zgrade Narodne biblioteke je zasnovan na mimikričnom stavu I poštovanju arhitekture zaštićenog objekta. Novi objekat je gotovo u potpunosti ukopan I usklađen sa topografijom i nivelacijama okolnog partera. Arhitekturu objekta čini forma zatravljenog postamenta, čija gornja regulacija proističe iz nivelete partera biblioteke, dok je prema Nebojšinoj ulici formirana vitoperna škarpa koja prati njen nagib. Škarpa je otklonjena prema Nebojšinoj ulici u odnosu na paralelni pravac škarpe koja postoji u rešenju platoa (arh. B. Mitrovića i D. Miljkovića), čime zadržava karakte rpostamenta koji su autori prethodno pretpostavili kao smernicu artikulacije zapadne strane svetosavsk ogplatoa. Glavni pristup objektu  je iz Skerlićeve ulice na mestu platoa koji je određen kotom službenog ulaza u biblioteku na nivou niskog prizemlja.

Nova zgrada Narodnog muzeja je kocipirana kao kompoziciona spona između postojećih zgrada Oficirskog doma , zgrade episkopa Jeronima i konzulata Bugarske. U arhitektonskom smislu objekat je nenametljiv i ima ulogu da „poveže” susedne objekte u skladnu celinu. Primaran sklop zgrade čine dva kubična ortogonalna volumena, koji se međusobno prožimaju formirajući apstraktnu kompoziciju. Izdizanjem njenog izduženog segmenta u odnosu na parte rstvoren je utisak „lebdenja” koji doprinosi karakteru zgrade muzeja kao umetničkog dela. Glavni pristup kompleksu je sa parkovske strane i novoformiranog platoa Orlovića Pavla, dok je iz Jeronimove ulice predviđen pomoćni ulaz preko pristupnog platoa koji je formiran u vidu zakošenog amfiteatra. Ulaz za prijem umetničkih dela je iz Jeronimove ulice, neposredno uz objekat konzulata.